Istorija Sandzaka

SANDZAK – Malo parce zemlje, ali bogate historije. Sandzak je predstavljao posebnu teritorijalnu i administrativnu oblast. Na Turskom jeziku, ime „Sandzak“ znaci „bajrak“ ili „zastava“. Pri podjeli Carstva na upravna podrucija, ime Sandzak je zadrzalo i predstavljalo upravnu oblast drugog stepena. Upravna oblast prvog stepena je bio Ejalet ili Pasaluk. Novopazarski Sandzak je jedan od sest sandzaka koji su ulazili u sastav Bosanskog pasaluka. Od samog pocetka Osmanske uprave on je prestavljao posebnu cjelinu u Bosanskom pasaluku. U zajednickim granicama Bosna i Sandzak postoje od Karalovackog mira 1699. To stanje se mijenja 1878. na Berlinskom kongresu, kada Sandzak ostaje u sastavu Turske Carevine, a Bosna potpada pod Austriju. Velike evropske sile, uz saglasnost Rusije i Turske, odlucuju na Berlinskom kongresu da Austro-Ugarska dobije mandat da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom, prepustajuci upravu nad Novopazarskim sandzakom Turskoj. Bosnjaci panicno odbijaju ovu odluku i pripremaju se za pruzanje oruzanog otpora.

Da bi slomijo otpor bosanskih Muslimana, austrijski car i kralj Franjo Josif salje ogromnu vojsku od 300.000 vojnika. Tek nakon tri mjeseca teskih borbi, Austro-Ugarska vojska je usla u Sarajevo. Iako je bosnjacki narod docekao Austro-Ugarsku kao nevjernicku, katolicku silu, kaja ih zeli pokrstiti, ona je stvorila neuporedivo bolje uslove za opstanak Bosnjaka od uslova koji su vladali u Srbiji, Crnoj Gori i Bugarskoj. Da bi donekle ublazila nepovjerenje Bosnjaka, nova je vlast vec 1882. pristupila organizovanju Islamske vjerske zajednice (IVZ). Nova vlast je gledala na svaki nacin da onemoguci daljni utjecaj Turske u Bosni i Hercegovini, pa je zato odbila prihvatiti imenovanje reis-ul-uleme od vrhovnog islamskog staresine seih-ul-islama cije je sjediste bilo u Istambulu.

Ali, to je izazvalo zahtjev za vjerskom autonomijom, koji ce kasnije pokrenuti Bosnjake na autonomni pokret. Prema Berlinskom ugovoru iz 1878., Novopazarski sandzak, kao dio starog Bosanskog vilajeta, obuhvatao je slijedece kaze (okruge): Novi Pazar, Sjenicu, Novu Varos, Prijepolje, Pljevlja, Trgoviste sa Pesterom, Berane, Mojkovac, Bijelo Polje i Kolasin (Vranes).

Berlinski kongres je odobrio Crnoj Gori da okupira Plav i Gusinje. Takvu odluku nisu prihvatili Bosnjaci i Albanci Plava i Gusinja. Revoltirani knjaz Nikola I uputio je na Plav i Gusinje veliku vojsku 3. i 4. decembra 1879. godine. Vojsku su na Noksicu Bosnjaci i Albanci ovog kraja zaustavili i pobijedili. Plav i Gusinje su povremeno ulazili u sastav Novopazarskog sandzaka, a duzi period su bili u sastavu Skadarskog sandzaka. Danas ova dva grada ponovo ulaze u sastav Sandzaka.

Danas Sandzak je naziv podrucija koje obuhvata dijelove sadasnjih republika Srbije i Crne Gore. Na sjeverozapadu Sandzak se granici sa Srbijom i Bosnom i Hercegovinom, na jugozapadu sa Crnom Gorom, na jugu sa Albanijom i na jugoistoku sa Kosovom. Sve do balkanskih ratova 1912-1913., je cineo jedinstveno-administrativnu cjelinu s upravom i kulturnim sjedistem u Novom Pazaru. Da bi se dala objektivna analiza djelovanja sandzacke muslimanske i kosovske albanske komite, mora se uzeti u obzir polozaj sandzackih Bosnjaka i kosovskih Albanaca i od Berlinskog kongresa i nakon zavrsetka balkanskih ratova kada Srbija i Crna Gora okupiraju Sandzak i Kosovo.

Od tog trenutka zivot sandzackih Bosnjaka i kosovskih Albanaca je zavisio od samovolje srbijanskih i crnogorskih vladara. Srbijom je u to vrijeme vladao kralj Petar I Karadjordjevic (1903-1918), a Crnom Gorom knjaz, kasnije kralj Nikola I Petrovic (1860-1918). Zahvaljujuci Rusiji, kao vjecitoj zastitnici Srbije i Crne Gore, ove dvije drzave nakon balkanskih ratova prosiruju svoju teritoriju na racun Sandzaka i Kosova, a bosnjacko i albansko stanovnistvo protjeravaju ili ubijaju, njihovu imovinu otimaju.

Mirom u Bukresu 1913. godine Crna Gora dobija teritoriju od 5,000 kvadratnih kilometara sa gradovima: Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Rozaje, Plav, Gusinje, Tuzi i dio Skadarskog jezera. U Metohiji dobija Pec i Djakovicu. Srbija dobija slijedece gradove u Sandzaku: Novi Pazar, Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Priboj i NovuVaros. Pred sami balkanski rat stampa u Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj i Grckoj svakodnevno objavljuje napise o navodno teskom stanju potcinjenih hriscana. Ona je isticala da je dosao „poslednji cas obracuna izmedju krsta i polumeseca“. Prema tome, muslimansko stanovnistvo na Balkanskom poluostrvu nije moglo ocekivati nikakvo oslobodjenje od armija balkanskih burzoaskih drzava. Neizvjesna situacija uslovljavala je da ono nastavi sa iseljavanjem u Tursku. Poslije zavrsetka balkanskih ratova nastavljen je proces iseljavanja muslimanskog stanovnistva u Tursku.

Preko luke Bar u Tursku se iz crnogorskog dijela Sandzaka tokom aprila i juna 1914. godine iselilo 16,500, a iz srbijanskog dijela 40,000 Bosnjaka. Za Bosnu i Sandzak su se drugi uvijek otimali. Svi su ih zeleli za sebe, ali bez Bosnjaka. Izbijanjem Drugog svijetskog rata u Jugoslaviji, 6. aprila 1941., Sandzak okupiraju jedinice njemacke i italijanske vojske. Prema njihovom dogovoru, stvorena je demarkaciona linija (linija razgranicenja) u Sandzaku. U njemacku zonu ulaze slijedeci srezovi: Novi Pazar, Sjenica, Prijepolje, Priboj i Nova Varos, a u italijansku Pljevlja, Bijelo Polje i Tutin.

U isto vrijeme u Sandzaku okupiraju jedinice albanske vojske, naravno – po odobrenju njemackih vlasti. U tom otimanju oko teritorije Sandzaka, nakon sto je okupirana Bosna i Hercegovina, nasla se i novoformirana ustaska NDH (Nezavisna Drzava Hrvatska) na cijem se celu nalazio poglavnik Ante Pavelic. Njegov san je bio stvaranje velike hrvatske drzave koja bi se prostirala od Istre na zapadu, do Sandzaka na istoku, i od Boke Kotorske na jugu, do Subotice na sjeveru. Taj svoj cilj Pavelic je i ostvarijo zahvaljujici naklodnosti koju je uzivao kod Hitlera.

S druge strane, Sandzak je bio predmet i veliko-srpskih imperijalistickih aspiracija. Na kraju i Albanija je polagala pravo na neke dijelove Sandzaka kao sto su: Rozaje, Plav i Gusinje, iako su Bosnjaci uvijek cinili vecinu stanovnistva tih opstina. I Albanija je pod pokroviteljstvom fasisticke Italije uspjela da okupira ove opstine. Oruzane formacije NDH, ustase i domobrani, ostali su u sandzackim sezovima: Priboju, Prijepolju, Novoj Varosi i Pljevljima nepunih pet mjeseci – do 7. septembra 1941. godine. Za novostvorenu NDH, teritorije Bosne i Sandzaka su bile prevelik zalogaj. Civilne i vojne vlasti te drzave su zbog terora koji su poceli da sprovede nad srpskim i bosnjackim stanovnistvom su morale, po naredjenju Njemaca, da odmah napuste Sandzak, a kasnije i istocnu Bosnu. U jesen 1941. skoro citav Sandzak je pripao Italiji.

Sredinom decembra 1941. Draza Mihajlovic objavljuje naredbu pod nazivom „Instrukcije“ u kome se od cetnickih komandanata na terenu zahtijva ciscenje Bosne i Sandzaka od bosnjackog zivlja. Tada je Bosnjacima zaprijetila opasnost od fizickog istrijebljenja s ovih prostora. Pouceni uzasnim iskustvom koji su dozivejli od strane Srba i Crnogoraca za vrijeme i poslije balkanskih ratova sandzacki prvaci pocinju da organizuju svoj narod za odbranu od nadolazece cetnicke opasnosti. Na pocetku rata cak su i mnoge snage pod partizanskom komandom imale isti odnos prema Bosnjacima kao i cetnici. Na cetnickom udaru su se najprije nasli podrucija sedam sezova u istocnoj Bosni: Foca, Cajnice, Gorazde, Visegrad, Vlasenica, Srebrenica i Rogatica. Danas nakon 60 godina od prvih masovnih pokolja koje su cetnici napravili na podruciju Srebrenice ponavlja se isti scenario, al sada uz znanje i saglasnost Evrope i OUN-a. Desetine hiljada ljudi, zena i djece ubijeno je i protjerano sa svojih imanja. Poslije cetiri godine, Drugi svijetski rat je zavrsen, a nova komunisticka zemlja je formirana. Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Slovenija i Crna Gora su sest republika Titove Jugoslavije. U Srbiji Kosovo i Vojvodina dobijaju autonomiju. 29.03.1945. Sandzak gubi svoju autonomiju, i od tada se cini sve sto se moze da jedna regija bude zaboravljena, da jedna historija bude zaboravljena i da jedan narod bude zaboravljen .